به گزارش خبرگزاری قدس آنلاین به نقل از ویژه نامه بیت المقدس؛ پانزدهم جولای امسال یادآور اتفاقی مهم سیاسی در کشور ترکیه بود؛ وقوع کودتا. کودتای سال گذشته در سرزمین آتاتورک خبری بود که چندان دوام نداشت و بعداز گذشت ساعاتی شکست آن به خبر نخست رسانه­ها تبدیل شد. نخستین سؤالی که برای هر ناظر بیرونی درباره کودتای 15 جولای 2016 به وجود می­آید، چرایی وقوع این کودتا و زمینه­های آن است که به آن می پردازیم:

این کودتا آخرین کودتای تاریخ کشور ترکیه است که برخلاف کودتاهای پیشین که در این کشور روی می‌داد، شکست خورد. تبیین دلایل وقوع کودتای نافرجام 15 جولای نشان می­دهد که دلایل مختلفی در وقوع این کودتا نقش داشته است. محدود کردن نقش ارتش در شورای امنیت ملی نخستین دلیل وقوع این کودتا محسوب می­شود. رهبران نظامی ترکیه از سال 1961 با ایجاد شورای امنیت ملی مداخله خود را در دولت قانونی کردند، اما تغییر ترکیب این شورا در زمان حاکمیت حزب عدالت و توسعه موجب محدودیت آن شد. علاوه بر این مصونیت­های ارتش با اصلاحات قانون اساسی در سال 2011 سلب شد. اصلاح ماده 35 قانون اساسی در سال 2013 نیز مداخله ارتش ترکیه در سیاست این کشور را محدودتر ساخت. منحل شدن سازمان «ارگنه کن» از دلایل دیگر وقوع کودتا در ترکیه محسوب می­شود. این سازمان درصدد براندازی حزب عدالت و توسعه بود.

دلیل مهم دیگری که در وقوع کودتای سال گذشته نقش داشته، عدول حزب عدالت و توسعه از ارزش­های کمالیستی است. نظامیان ترکیه خود را نگهبان ارزش­های کمالیستی می­دانند و اقدام خود را با استناد به توصیه آتاتورک برای حفاظت از این ارزش­ها مشروع می­دانند.

سرکوب جنبش گولن نیز از دلایل دیگر وقوع کودتای 15 جولای به شمار می­آید. بروز اختلاف میان اردوغان و گولن که پرداختن به آن نیاز به مجال دیگری دارد، باعث شده که حزب حاکم به دنبال پاک‌سازی حامیان و پیروان این جنبش باشد. وقوع این کودتا نیز فرصت مناسبی برای پاک‌سازی‌های مدنظر حکومت ترکیه فراهم ساخت. نسبت دادن کودتا به جنبش گولن از سوی آک پارتی موجب شد که اکثر اعضا، پیروان و حامیان آن دستگیر و زندانی شوند. با این حال علی‌رغم گذشت یک سال از وقوع کودتا در ترکیه هنوز دست داشتن جنبش گولن در این کودتا به صورت قطعی به اثبات نرسیده است. محکومیت این کودتا از سوی گولن نیز ابهامات موجود را بدون حل باقی می­گذارد.

چرایی نافرجامی کودتای ترکیه نیز بحث دیگر نوشتار حاضر را تشکیل می­دهد. کودتای 15 جولای در کمتر از 24 ساعت با شکست مواجه شد و حامیان رجب طیب اردوغان با حضور در خیابان­ها از حکومت ترکیه حمایت کردند و به مخالفت با کودتاچیان پرداختند. حمایت بخش عمده­ای از جامعه از اردوغان مهم­ترین دلیل نافرجامی کودتا محسوب می­شود. نکته جالب‌توجه در این میان عبارت است از اینکه حتی احزاب مخالف حزب عدالت و توسعه نیز به مخالفت با کودتاچیان پرداختند. همه احزاب مخالف ترکیه اعم از حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP)، حزب حرکت ملی (MHP) و حزب دموکراتیک خلق­ها (HDP) بلافاصله پس از زمان وقوع کودتا، آن را محکوم کردند. حتی اردوغان کودتاچیان را وفاداران به فتح­الله گولن معرفی کرد، اما گولن نیز کودتا را محکوم کرد.

تسویه عناصر امنیتی- سیاسی از سوی اردوغان دلیل دیگر شکست کودتای 15 جولای محسوب می­شود. اردوغان پیش از این با تسویه عناصر مخالف خود در بخش­های مختلف امنیتی- سیاسی، نیروهای وفادار به خود را در این بخش­ها گسترده بود بر این اساس مشاهده شد که نظامیان و پلیس بعد از وقوع کودتا وفاداری خود را به اردوغان به نمایش گذاشتند و در مقابل کودتاچیان ایستادند.

گرچه کودتای نظامی اقدامی خشونت­آمیز محسوب می­شود، اما کودتاچیان در ترکیه دست به خشونت نزدند و حضور مردم در مراکز کلیدی این کشور باعث تسلیم کودتاچیان شد. هرچند ممکن است کودتاچیان عدم توسل به خشونت را در پیشبرد هدف خود مثبت تلقی کرده باشند اما این موضوع در روند کودتا تأثیر عکس داشت و به شکست آن کمک کرد.

نیروهای پلیس ویژه نیز در ناکامی کودتای پانزدهم جولای مؤثر بود. این نیرو پس از بروز تنش بین اردوغان و فتح‌الله گولن و مبارزه با گولنیست­ها از سال 2014 به بعد تشکیل شد. ایستادگی نیروهای پلیس ویژه در برابر کودتاچیان به‌وضوح مشخص بود که موجب کشته شدن و دستگیری آن­ها شد. در حقیقت حزب حاکم ترکیه پیش از این تدابیری برای سرکوب مخالفان خود اندیشیده بود که در ناکامی کودتا مؤثر واقع شد.

دلیل دیگر ناکامی کودتا به عدم مشارکت نیروهای مسلح حامی دولت در آن مربوط می­شود. بخشی از نیروهای مسلح در این کودتا دست داشتند که حدود 50 سرهنگ، چند ژنرال و چند صد سرباز را جذب کرده بودند. فرماندهان نیروی هوایی و زمینی نیز در این کودتا همکاری داشتند؛ اما کودتاچیان صرفاً به‌طور عمده در شهرهای آنکارا و استانبول به انجام عملیات ایذایی، بمباران پارلمان، تصرف شبکه تلویزیونی دولتی تی.آر. تی، دستگیری رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح و تصرف دو پل حساس و فرودگاه آتاتورک استانبول و برخی اقدامات دیگر روی آوردند.

رسانه ­های تصویری خصوصی از دلایل دیگر شکست کودتا در ترکیه به شمار می­آیند. اردوغان پیام خود را از طریق این رسانه­ها به مردم رساند و آن‌ها با حضور در خیابان­ها به دفاع از دولت برخاستند. پیام اردوغان به مردم و دعوت از آن­ها برای حضور در خیابان­ها موجب ترغیب بیشتر مردم برای مقابله با کودتاچیان شد.

کودتای سال گذشته در ترکیه از سوی کشورهای دیگر نیز محکوم شد و دولت این کشور موردحمایت قرار گرفت. جمهوری اسلامی ایران نیز از ساعات آغازین کودتا حمایت خود را از دولت ترکیه اعلام کرد. تماس­های تلفنی مکرر وزیر امور خارجه کشورمان با مولود چاووش اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه در بامداد پانزدهم جولای نشان از حمایت ویژه ایران از دولت ترکیه داشت.

قسمت پایانی نوشتار حاضر به پیامدها و نتایج کودتای پانزدهم جولای 2016 می­پردازد. یکی از پیامدهای جدی این کودتا گسترش اقتدارگرایی در ترکیه است. گرچه برخی از سناریوها به ساختگی بودن این کودتا پرداخته بودند با این حال کودتای پانزدهم جولای در حوزه عمل موجب تغییرات گسترده شده است. نمونه­ای از تأثیرات این کودتا در همه­پرسی اصلاح قانون اساسی خود را نشان داد. این موضوع موجب شد که نظام پارلمانی ترکیه دست‌خوش تغییر شود و به سمت سیستم ریاستی حرکت کند. افزایش گسترده اختیارات رئیس‌جمهور این کشور از موضوعاتی است که در طول یک سال گذشته مورد انتقاد منتقدان حزب عدالت و توسعه قرار گرفته است. قانونی شدن اختیارات گسترده رجب طیب اردوغان حکومت ترکیه را به سمت اقتدارگرایی بیشتر سوق می­دهد.

موضوعات داخلی ترکیه نیز از کودتای این کشور تأثیر مستقیم پذیرفته­اند. پ.ک.ک و مسئله کردهای این کشور از جمله موضوعات مهم به شمار می­رود که تاکنون حل نشده است. دستگیری و زندانی شدن صلاح‌الدین دمیرتاش و فیگن یوکسکداغ، رهبران حزب دموکراتیک خلق­ها در طول یک سال گذشته نشان داده است که مسئله کردی در ترکیه نه‌تنها به سمت حل‌وفصل پیش نرفته، بلکه پیچیدگی این موضوع بیشتر شده است.

امنیتی شدن فضای داخلی ترکیه و تمدید وضعیت فوق‌العاده در پارلمان نشان می­دهد که دولت ترکیه قصد دارد مخالفان خود را در یک محدودیت ویژه قرار دهد. به نظر می­رسد سیاست خارجی ترکیه نیز به دنباله سیاست داخلی این کشور با تغییراتی مواجه خواهد شد. آک پارتی و اردوغان برخلاف کودتاهای پیشین ترکیه بر کودتای پانزدهم جولای پیروز شدند لذا اقداماتی که کودتاچیان در تاریخ سیاسی این کشور انجام می­دادند، حزب حاکم این کشور در حال حاضر به شکل قانونی می­تواند انجام دهد. در حقیقت کودتای پانزدهم جولای 2016 یک پیروز داشت و آن آک پارتی به رهبری رجب طیب اردوغان بود./

انتهای پیام

رامین ولی­‌زاده میدانی

ویژه نامه بیت المقدس دوشنبه هر هفته ضمیمه روزنامه قدس منتشر می شود.